Άκρα δεξιά και κάθε είδους λαϊκισμός πίσω από τις επιθέσεις στην επιστήμη.

 

 

Ακολουθεί απόσπασμα από το έξοχο βιβλίο τού P.D Omodeo «Political Epistemology – The Problem of Ideology in Science Studies, εκδόσεις Springer, 2019». 

Οι αριθμοί στις αγκύλες παραπέμπουν στο γλωσσάριο και στα επεξηγηματικά σχόλια στο τέλος τού κειμένου. 

 

« … παρά τους περί του αντιθέτου ισχυρισμούς διαφόρων διασήμων, η διάλυση τού Σιδηρού Παραπετάσματος δεν σήμανε το τέλος των ιδεολογιών, αλλά την αντικατάσταση κάθε παλαιάς ατζέντας με μια καινούρια. 

 

Οι νέες ατζέντες είναι κατά κύριο λόγο κρυφές. Μετά τη λήξη τού Ψυχρού Πολέμου, μεταξύ των ακαδημαϊκών επικράτησε η τάση απόκρυψης οποιασδήποτε πολιτικής τους στράτευσης. Για την ακρίβεια, αποκρύπτουν τις πολιτικές συνέπειες της γνώμης τους, ακόμη και από τους εαυτούς τους! 

 

Η πρόσφατη αναβίωση ακροδεξιών θέσεων στην κοινωνική επιστημολογία [1] είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, επειδή η παρουσίασή τους έγινε σε μια επιστημονική κοινότητα η οποία δεν διαθέτει τα κατάλληλα όπλα για να τους αντισταθεί. Πράγματι, η καχυποψία απέναντι στους πολιτικούς που σημάδεψε το πρόσφατο παρελθόν μας, προέκυψε από μια (μεταμοντέρνα) στάση σχετικισμού [2,3], η οποία με τη σειρά της προτρέπει σε μια στάση εντελώς απολιτική. Έτσι, οι θέσεις των δεξιών διανοουμένων που έρχονται στο προσκήνιο, όχι μόνο δεν εξασθενούν, αλλά αντιθέτως ενδυναμώνονται. 

 

Υπό τη σημαία τής μετα-αλήθειας [4], επιχειρούν την εκ βάθρων μεταβολή των (κονστρουκτιβιστικών [5]) προϋποθέσεων της μελέτης των επιστημών [6], ώστε να επιβληθεί ο νόμος τού ισχυροτέρου στην επιστημολογία. Με έναν μετα-Κουνιανό [7] τρόπο σκέψης, υποστηρίζουν ότι, επειδή οι θεωρίες και τα αντικειμενικά στοιχεία εξαρτώνται από πρότυπα, ουσιαστικά επιβάλλονται από όσους καθορίζουν αυτά τα πρότυπα, οπότε (εννοούν) οι κανονισμοί τού «παιχνιδιού γνώσεων» είναι πλήρως ελεγχόμενοι. 

 

Μ’ αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνουν τη σύνδεση του κοινωνικού Δαρβινισμού [8] με μια ακραία σχετικιστική αντίληψη της επιστήμης. 

 

Η λαϊκίστικη αυτή προκατάληψη αποκαλύπτεται από τις προσπάθειες επιβολής ενός είδους τυραννίας τής πλειοψηφίας των κακώς πληροφορημένων πολιτών. Οι πολίτες αυτοί παρεμβαίνουν όπου υπάρχει επιστημονική διαφωνία στο διαδίκτυο (ή και την προκαλούν εξαρχής οι ίδιοι), χωρίς να έχουν καμία επίγνωση των μηχανισμών επικοινωνίας και πληροφόρησης που χρησιμοποιούν για να παρακάμψουν την κριτική σκέψη. 

 

Αναπόφευκτα, εφόσον τα αξιώματα τής επιστημονικής γνώσης αμφισβητούνται από προβεβλημένους λαϊκιστές, ο λαϊκισμός εκτός από τον πολιτικό στίβο εισάγεται και στην επιστημονική κουλτούρα». 

 

Pietro Daniel Omodeo 

Τμήμα Φιλοσοφίας και Πολιτιστικής Κληρονομιάς 

Πανεπιστήμιο Βενετίας 

 

Η απόδοση στα ελληνικά είναι δική μου, από το αγγλικό πρωτότυπο. 

 

Ο τίτλος τού βιβλίου θα μπορούσε να μεταφραστεί στα ελληνικά ως «Πολιτική Επιστημολογία – Το πρόβλημα της Ιδεολογίας στη Μελέτη των Επιστημών». 

Ο συγγραφέας, ήδη από την εισαγωγή, εξηγεί ότι ο όρος «Πολιτική Επιστημολογία», τον οποίο επιχειρεί να καθιερώσει, είναι μια συντόμευση του όρου «Πολιτική Ιστορική Επιστημολογία». Για τον όρο «Ιδεολογία» είναι σαφής όταν εκ προοιμίου παραδέχεται ότι ακολουθεί την αντίληψη τού Αντόνιο Γκράμσι για την ιδεολογία ως «πολιτιστική πολιτική» («cultural politics») αλλά και την πρόσκληση τού Γκράμσι για «διαφάνεια στις θέσεις τού καθενός από εμάς, ως άσκηση αυτογνωσίας, εντός μιας διαδικασίας χειραφέτησης». 

 

Ακολουθεί το σύντομο γλωσσάριο για τον αμύητο αναγνώστη, με επεξηγηματικά δικά μου σχόλια: 

 

1) Επιστημολογία (epistemology): Η «φιλοσοφία» της γνώσης, η υποκείμενη θεωρία της, η μελέτη τής φύσης της (The Cambridge Dictionary of Philosophy 2015). 

Σχόλιο: Ο αγγλικός όρος «epistemology», δάνειο από την ελληνική γλώσσα, ορθόν είναι να μεταφράζεται ως «γνωσιολογία», προτίμησα όμως να τον αφήσω ουσιαστικά αμετάφραστο (αντιδάνειο) για να μην επιβαρυνθεί περαιτέρω ένα ήδη «βαρύ» κείμενο. Κοινωνική επιστημολογία (social epistemology) είναι η επιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. 

 

2) Σχετικισμός (relativism): Η ιδέα ότι έννοιες όπως η αλήθεια και η ηθική δεν είναι απόλυτες, αλλά σχετικές, αναλόγως των περιστάσεων (The Economist Book of Isms 2010). 

Σχόλιο: Ένας συνεπής οπαδός τού «ηθικού σχετικισμού» για παράδειγμα, θα μπορούσε να δικαιολογήσει τον γεννητικό ακρωτηριασμό (κλειτοριδεκτομή) ενός κοριτσιού μουσουλμανικής οικογένειας, επειδή η «διαφορετική» (σχετική) θρησκευτική κουλτούρα της το επιτρέπει. 

 

3) Μεταμοντερνισμός (postmodernism): Η αντίδραση στην υποτιθέμενη αφελή εμπιστοσύνη στην πρόοδο, η εναντίωση στην ύπαρξη αντικειμενικής ή επιστημονικής αλήθειας. Στη φιλοσοφία, συνεπώς, σημαίνει την απώλεια εμπιστοσύνης προς τα «μεγάλα αφηγήματα» τού μοντερνισμού: της Δυτικής κοινωνίας και των επιτευγμάτων της (The Oxford Dictionary of Philosophy 2nd ed. 2005) 

 

4) Μετα-αλήθεια (post-truth): επίθετο της αγγλικής γλώσσας για κάθε τι το οποίο βρίσκει ανταπόκριση στα συναισθήματα και στις πεποιθήσεις των ανθρώπων αγνοώντας τα αντικειμενικά δεδομένα π.χ «post-truth politics». Το πρωτότυπο κείμενο τού Omοdeo, αναφέρει «post-truth relativism». 

 

5) Κονστρουκτιβισμός (constructivism): η θεωρία μάθησης, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος κατασκευάζει (construct) την αντίληψή του για τον κόσμο, στηριζόμενος στις εμπειρίες του. Μάθηση, κατά τη θεωρία αυτή, είναι η διεργασία με την οποία προσαρμόζουμε κατάλληλα τη (διανοητική) εικόνα που έχουμε για τον κόσμο, έτσι ώστε οι εμπειρίες μας να βγάζουν νόημα (The Economist Book of Isms 2010). 

 

6) Μελέτη των επιστημών (science studies): σε άλλο εδάφιο ο Omοdeo ξεκαθαρίζει ότι στον όρο εντάσσει πολλές συναφείς ειδικότητες και υποειδικότητες, όπως την ιστορία τής επιστήμης, την κοινωνιολογία τής γνώσης, τη φιλοσοφία της επιστήμης, την ανθρωπολογία τής επιστήμης, την κοινωνική επιστημολογία κ.α. 

 

7) Κουν, Τόμας (Kuhn, Thomas 1922-1996). Αμερικανός φυσικός και φιλόσοφος. Θεωρούσε ότι δομικό υλικό της επιστήμης είναι το «παράδειγμα». Ως «παράδειγμα» (όρος δάνειο από την ελληνική γλώσσα) εννοούσε το «πρότυπο», το «υπόδειγμα», το «πλαίσιο» (κάτι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτό που εννοούμε εμείς στην καθομιλουμένη, γι’ αυτό και δεν τόλμησα να χρησιμοποιήσω το αντιδάνειο). «Πρότυπο» (υπάρχουν πολλά), είναι ένα πακέτο που περιλαμβάνει τις γενικές θεωρητικές παραδοχές, τους νόμους και τις τεχνικές εφαρμογής τους, το οποίο υιοθετείται από τα μέλη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής κοινότητας (Chalmers, A. – What is this thing called Science? 4th ed. 2013). 

Σχόλιο: Ο Omodeo στο βιβλίο του στηλιτεύει τις ακροδεξιές-λαϊκίστικες «λογικές», οι οποίες χρησιμοποιούν τον Κουν για να περάσουν το μήνυμα ότι «κάποιοι» (ποιοι; συνωμότες ασφαλώς) καθορίζοντας τα πρότυπα, καθορίζουν και την επιστήμη. Οι ίδιες «φωνές» πιστεύουν ότι έτσι νομιμοποιούνται να καλούν σε αμφισβήτηση των «αθέατων εχθρών» που καθορίζουν τα πρότυπα και σε περισσότερη «δημοκρατία» (των αγραμμάτων τού διαδικτύου) στη γνώση. Βασική προσθήκη: ο ίδιος ο Κουν πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του λογομαχώντας με τους ακραίους που επιχειρούσαν να εκμεταλλευτούν τη θεωρία του (Godfrey-Smith, P. – Theory and Reality – An Introduction to the Philosophy of Science 2013) 

 

8) Κοινωνικός Δαρβινισμός (Social Darwinism): Η θεωρία ότι η ανθρώπινη κοινωνία υπόκειται στον ίδιο Δαρβινικό «νόμο» της φυσικής επιλογής, όπως τα φυτά και τα ζώα (The Economist Book of Isms 2010). 

Σχόλιο: Κατά την αυθεντική Δαρβινική θεωρία, η εξέλιξη ενός είδους προάγεται από τη φυσική επιλογή: την επιβίωση των ατόμων που έχουν πλεονέκτημα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Η σκόπιμη «προέκταση» της θεωρίας στην ανθρώπινη κοινωνία είναι ένα πολύ επικίνδυνο μονοπάτι που οδηγεί με ακρίβεια σε τέρατα τύπου αποικιοκρατίας, ρατσισμού και ευγονικής. Στην περίπτωση τής πανδημίας COVID-19 για παράδειγμα, κάποιος συνειδητός ή έμμεσος θιασώτης τής θεωρίας τού κοινωνικού Δαρβινισμού, θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι εφόσον ο ιός εξοντώνει γέροντες και εξασθενημένους (άτομα που ούτως ή άλλως θα πέθαιναν σύντομα), δεν υφίσταται κάτι τρομερό, αλλά αντιθέτως λειτουργεί άψογα η φυσική επιλογή.